عبدالعلی بن محمد بن حسین نظام الدین بیرجندی

 

عبدالعلی بن محمد بن حسین نظام الدین بیرجندی یا نظام الدین عبدالعلی بن محمد بن حسین ، ریاضیدان و منجم ایرانی معروف به فاضل بیرجندی از ریاضیدانان و منجمان سده دهم هجری بوده که در سال 934 هجری قمری وفات یافته است .

شادروان استاد ابوالقاسم قربانی در کتاب " زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی " صفحه 173 به نقل از خواند میر در کتاب تاریخ حبیب السیر که در زمان زندگی بیرجندی تالیف شده است درباره وی می گوید : " جامع اصناف علوم محسوس و معقول است و حاوی انواع مسایل فروع و اصول ، در علم نجوم و حکمیات بی مثل و بدل است و در شیوه زهد و تقوی ضرب المثل " درباره مذهب او نیز بحث هایی است . استاد قربانی در همان منبع و همانجا او را حنفی مذهب می داند اما بعضی دیگر ( آیتی ، ناجی ،نصرآبادی و حائری ) او را شیعه دانسته اند . استناد دانشمندان اخیر به بعضی نوشته های بیرجندی درباره استخراج وقت ظهر و عصر بوده است . شیخ آقا بزرگ طهرانی نیز در الذریعه و طبقات اعلام الشیعه به بررسی و معرفی بسیاری از کتابهای او پرداخته است . آثار او به نوشته استاد قربانی سیزده جلد و به نوشته آقای قاسملو 18 جلد است . وجود چند بیرجندی در زمان های مختلف باعث شده است که بعضی از آثار آنان به عبدالعلی بیرجندی که از همه مشهورتر است نسبت داده شود . بیرجندی از محضر استادان بزرگی بهره برد . به روایت خواندمیر ، علم حدیث را نزد خواجه غیاث الدین کاشی و فنون حکمی را نزد منصوربن معین الدین ( همکار غیاث الدین جمشید کاشانی ) و سایر علوم را نزد کمال الدین قنوی آموخت . ملا مسعود شروانی و سیف الدین تفتازانی نیز از استادان او به شمار می روند . (قاسملو ، ص 151) آرامگاه وی در روستای بجد از توابع شهرستان بیرجند ، واقع است. وی دارای تالیفات بسیاری در زمینه ریاضیات و ستاره شناسی به زبانهای فارسی و عربی بوده که برخی از آنان در کتابخانه‌های انگلستان و هند نگهداری می‌شوند . آثار وی عبارتند از : اسطرلاب ، به فارسی ، که آن را به نامهای بیست باب در معرفت اسطرلاب و تحفه حاتمیه نیز معرفی کرده اند. این اثر در جمادی الاولی 900 نوشته شده است . نسخه‌ای از این رساله در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود . شرح مختصر الهیئه ، به عربی ، شرحی است بر ترجمه عربی خواجه نصیرالدین طوسی از سی فصل در معرفت تقویم خود ، با نام مختصر الهیئه . نسخه‌ای از آن به شماره add3589 در دانشگاه کیمبریج وجود دارد . المختصر فی بیان آلات الرصد، به عربی . تنها نسخه شناخته شده این کتاب در کتابخانه آصفیه در هندوستان نگهداری می‌شود . شرح التذکرة النصیریة فی الهیئة ، به عربی ، تألیف در سال ۹۱۳ هجری قمری ، شرحی است بر التذکرة النصیریة فی الهیئة خواجه نصیرالدین طوسی است . در سال ۱۱۴۲ هجری قمری (۱۷۲۹ میلادی) نایاناسو کهوپادیایه ، این کتاب را به زبان سانسکریت ترجمه کرده است . ابعاد و اجرام ، به فارسی ، در بیان ابعاد و مسافت های زمین و بعضی مسائل فلکی . این کتاب اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی ، مسالک و ممالک و مساحت سطوح اجسام نیز نامیده شده است . شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب ، به فارسی ، تألیف در سال ۸۹۹ هجری قمری ، شرحی است بر رسالة خواجه نصیرالدین طوسی در اسطرلاب الحاشیه علی شرح الملخص ، تألیف بعداز سال ۹۲۱ هجری قمری، حاشیه‌ای است عربی بر شرحی که قاضی زاده رومی بر رسالة الملخص فی الهیئة چغمینی نوشته است . کشاورزی نامه ، به فارسی ، که به نامهای فن کشت و زراعت ، رساله در فلاحت و ارشاد الزراعه نیز نامیده شده است .

منابع :

- برگرفته از کتاب مجموعه مقالات همایش بین المللی بزرگداشت ملّا عبدالعلی بیرجندی- به کوشش : دکتر محمود رفیعی